استال پرس - طرح تعادل بخشی تنها فرصت باقیمانده برای نجات آب‌های زیرزمینی

طرح تعادل بخشی تنها فرصت باقیمانده برای نجات آب‌های زیرزمینی

بدون تردید منابع آب‌های زیرزمینی موهبتی است که بهره‌برداری صحیح از آن می‌تواند منشا توسعه و پیشرفت بسیار باشد، اما تجربه بسیار ناخوشایندی در حکمرانی آب و مدیریت منابع آب زیرزمینی در ایران حاصل شده که موجب وارد آمدن آسیب‌های جدی به این ذخایر استراتژیک و ارزشمند شده است.

در چنین شرایطی یافتن راهکارهای عملیاتی، آزمایش شده و بومی‌سازی آنها با شرایط موجود، یکی از اولویت های تحقیقاتی و مطالعاتی پیش روی کارشناسان و سیاستگذاران این بخش به حساب می آید. مدیریت مشارکتی منابع آب زیرزمینی یکی از مهمترین راهکارهایی است که می‌توان برای بهره‌برداری ایمن و پایدار از این منابع ارائه کرد.
یکی از نمونه های موفق مدیریت آب های زیرزمینی در مقیاس محلی، تجربه بدست آمده در ایالت "آندرا پرادش" در کشور هندوستان است. در این ایالت و در قالب یک برنامه جامع، چندین برنامه مختلف به منظور حمایت از مدیریت محلی آب زیرزمینی اجرا شــده کــه اصلیتریــن و مهمترین این برنامه‌ها، مربوط به پروژه سیستمهای مدیریت آب زیرزمینی کشاورزان آندرا پرادش با عنوان اختصاری پروژهAPFAMGS است. (مخفف Andhra Pradesh Farmer Management Groundwater Systems Project ).
ایــن پروژه در دو محور آموزشی و مشارکتی، تمرکز ویژه ای را برای ارتقای درک فردی و گروهی کشاورزان نسبت به خصوصیات منابع آب زیرزمینی مبذول کرده است.
محور اول بسترسازی و تقویت پایش هیدرولوژیکی مشارکتی توسط کشــاورزان، تسهیم و تقسیم آب بــرای کل حوزه هیدرولوژیکی بر اساس میزان تغذیه موجود است و در آن اندازه گیری پارامترهــای کلیــدی هیدرولوژیکی توســط خود کشــاورزان، برای انجــام برنامه ریزی جمعی کشت توسط آنها انجام می شود.
در محور دوم با ایجاد مدارس آب برای افزایش درک بهره برداران از آب زیرزمینی و روشهای حفاظت از منابع آب و همینطور آشــنایی با تغییر الگوی کشــت با مشارکت و مدیریت خود کشاورزان، دانش و مهارت های آنان تقویت و تثبیت می شود.
از دستآوردهای عمده این پروژه می‌توان به مواردی همچون اصلاح الگوی کشت، بالا آمدن ســطح آب در آبخوان، موفقیت چشــمگیر در اســتفاده از روشهای آبیاری مناسبتر، حفظ رطوبت خــاک و روشهای آبیــاری میکرو و بازگشت ســرمایه گذاری‌های مالی و افزایش رونق اقتصادی بهدلیل مدیریت بهتر منابع آب زیرزمینی اشاره کرد.
همچنین، مدیریت آب زیرزمینی در روســتای هیوره بازار( Hivre Bazaar ) واقع در یک منطقه نیمه خشــک و مســتعد خشکســالی در ایالت ماهاراشترا در غرب هنــد با اقتصاد متکی بر کشــاورزی نمونــه موفق دیگری از مدیریت مشــارکتی و خودکنترلــی آب زیرزمینی در ســطح محلی محسوب می‌شــود. این منطقه سابقه طولانی در زمینه خشکســالی و تخریب خاک داشته است. در ترســالی‌ها تا 60 درصد اراضی قابل آبیاری بــود، امــا در نتیجه خشکســالی ها این مقدار بــه کمتر از 5 درصد نزول می یافت.
در ســال 1994 تحت رهبری یک هیئت رئیسه مقتدر و مطلع روســتا، تصمیمی فراگیر برای منطقه اتخاذ و تلاشــی هماهنگ در راستای مدیریت آب زیرزمینی شروع شد.
در اولین اقدامات دریک دوره برنامه ریزی جامع 5 ســاله، حفر چاه جدید برای آبیاری ممنوع شــد؛ روی اقدامات حفاظت از آب و خاک در سطح خرد حوضه ای مانند احیای جنگلهــا و جمع آوری آب باران تمرکز شد؛ و کشت نیشکر به دلیل مصرف زیاد آب ممنوع شد.
این اقدامات توجه کشاورزان را از رقابت‌های ناکارآمد بر ســر منابع کمیاب آب زیرزمینی به سمت حفاظت از آب و تغذیه آبخوان‌های کم عمق معطــوف کرد. انتخاب مناسب محصولات نیز ارزش محصولات کشت شده را بهبود بخشید. بودجه بندی آب در سطح روســتا در ســال 2002 آغاز شد.
بر این اساس در سالهای خشک از کشاورزان خواسته می‌شد تا از سطح کشت خود بکاهند و اولویت کشت خود را به محصولات کم مصرف تر بدهند. نتایج این اقدامات بســیار ملموس هســتند. درآمد خانوار به طور قابل توجهی (به طور متوسط سالانه 500 دلار) افزایش یافته و ارزش اراضی این منطقه نیز رشــد بالایی داشــته اســت. برگشت پذیری نســبت به خشکسالی و امنیت درآمد نیز افزایش یافت. اراضی نامطلوب احیاء شده و بهره ور شدند.
توجه به نتایج چشمگیر بدست آمده از مدیریت مشارکتی آب های زیرزمینی که متکی به قائل شدن حق مالکیت آب و زمین برای کشاورزان است، گویای این مهم است که تنها بستن چاه های غیرمجاز و یا کنترل و تعدیل پروانه بهره برداری چاه های مجاز از سوی سیستم مدیریتی دولتی نمی‌تواند تاثیرات کافی برای بازگشت تعادل به آبخوان را ایجاد نماید و لازم است با نهاسازی اصولی و تقویت این نهادها از طریق حمایت های غیر مستقیم، مهارت آموزی، تغییر قوانین و بستر سازی، فرهنگ سازی و اعتماد به مردم مدیریت استفاده و مسئولیت حفاظت از منابع آب زیرزمینی را در یک فرایند حساب شده و تدریجی به خود بهره برداران سپرد.
خوشبختانه این موضوع تماما در طرح احیا و تعادل بخشی آب های زیرزمینی پیش بینی شده است اما متاسفانه در بخش آب تا کنون قوانین خوب اما اجرا نشده بسیار داشته‌ایم و در صورت عدم مراقبت کافی، ممکن است این طرح نیز به همین سرنوشت دچار شود. با این تفاوت که طرح احیا و تعادل بخشی آب های زیرزمینی تنها فرصت باقیمانده برای نجات منابع بی بدیل آب زیرزمینی خواهد بود.
*مهدی زینلی گروه مهندسی- اجتماعی آبانگاه
انتهای پیام/م