سفر تصویری به سیستان و بلوچستان سرزمین ناشناخته ها

به گزارش پاپایا، به نقل از عصرهامون، سرزمین ایران با تاریخ و تمدنی کهن و طبیعتی کم نظیر دارای آثار فرهنگی، تاریخی و طبیعی ارزشمندی است که همواره شاهکاری بی نظیر در زمینه فرهنگ و هنر به جهان عرضه داشته است.جای جای این سرزمین نشان دهنده تمدن و تاریخی کهن است از شهر سوخته پنج هزار و ۵۰۰ ساله سیستان گرفته تا قلعه پرتغالی ها در کنار سواحل زیبای مکران که همانند نگین درخشان در تاریک این سرزمین می درخشد.
مواریث فرهنگی که از نسل های پیشین به نسل حاضر منتقل شده و حاصل کار و اندیشه همه مردمانی است که در طول تاریخ در این سرزمین زیسته اند.
استان سیستان و بلوچستان این پهناورترین خطه کشور، با وسعت ۱۸۷هزار و ۵۰۲ کیلومتر مربع بیش از ۱۱ درصد مساحت کشور را به خود اختصاص داده است و از شمال به خراسان جنوبی و از غرب به استان کرمان و هرمزگان و از جنوب به دریای عمان و اقیانوس هند و از شرق به افغانستان و پاکستان محدود است.
سیستان و بلوچستان یکی از استان های غنی کشور به لحاظ داشته های فرهنگی، باستانی، صنایع دستی و البته گردشگری است که علاوه بر این، تنوع قومی، مذهبی تعامل فرهنگی بسیار زیبایی را خلق کرده که خود گواهی بر تمدن و فرهنگ قوی یکایک اقوام ایرانی در همزیستی، احترام به انسان ها و اندیشه هایشان است.
بیش از ۴۴۰ تیره و طایفه موجود در سیستان و بلوچستان چنان  تعامل و تبادل فرهنگی حسنه ای را در کنار یکدیگر تجربه کرده اند که یکپارچگی شان پنداری فرهنگی نو در ادامه فرهنگ ایرانی شان پدید می آورد.
حال برای شناخت این سرزمین سفرها باید کرد، سفر تا اعماق تاریخ، تاریخی آمیخته از افسانه و واقعیت و اسطوره های کم نظیر و رشادت های بی نظیر.
برای شناخت بیشتر مروری بر داشته ها و تمدن ها کهن سیستان و بلوچستان گستره ای از هامون تا عمان خواهیم داشت تا زیبایی های سرزمین به رنگ آفتاب و به رنگ دریای عمان که سرشار از جاذبه های طبیعی است را بیشتر لمس کنیم.

شهر سوخته
این شهر بزرگ، شناسنامه پرافتخار سیستان است. شهر سوخته بقایای شهری باستانی در ایران است که در ۵۶ کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل-زاهدان واقع شده‌ است. این شهر اولین و بزرگترین استقرار شهرنشینی در شرق فلات ایران است که با توجه به بررسی‌های به عمل آمده، ابزار جنگ بسیار کمی در آن کشف شده و همواره در صلح و آرامش بوده است. گورستان شهر سوخته با ۲۵ هکتار وسعت و ۴۰،۰۰۰ گور، به عنوان یکی از وسیع‌ترین گورستان‌های قبل از تاریخ، کمک زیادی به پژوهش در روند شکل‌گیری تمدن حاشیه هیرمند و نوع اعتقادات ساکنان آن کرده است. 
بر مبنای یافته‌های باستانشناسان، شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد. بقایای به جا مانده نشان می‌دهد که این شهر از سه بخش اصلی و سه بخش فرعی تشکیل شده است. این بخش‌ها عبارتند از:
الف) منطقه بزرگ مرکزی که شامل بخش‌های مسکونی شرقی و مرکزی و بناهای یادمانی است؛ ب) منطقه صنعتی که در شمال غرب شهر قرار داشته است و ج) منطقه جنوبی شهر که قبرستان بوده است.
اشیاء سفالی تقریبا در همه گورها وجود دارد. در کنار این دسته از اشیاء، هدایای دیگری ساخته شده از سنگ، چوب، پارچه و انواع مهر (تعداد هجده عدد مهر استامپی و استوانه‌ای) در قبور دیده می‌شود. در یک تقسیم‌بندی کلی، اشیاء پیدا شده در قبرهای شهر سوخته را می‌توان به گروهای زیر تقسیم کرد: 
اشیاء زینتی
اشیاء آیینی
اشیاء مربوط به پیشه‌ها
اشیاء مورد استفاده در زندگی روزمره
مواد غذایی یک نمونه شاخص و بی‌نظیر که از قبر شماره ۶۷۰۵ بدست آمده، چشمی مصنوعی است. مطالعات اولیه نشان داده است که این چشم، چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر بوده است. در همین مطالعات آثار آبسه زیر طاق ابروی زن مذکور دیده شده است. به علت زمان زیادی که بخش زیرین این چشم مصنوعی با پلک در تماس بوده است، آثار ارگانیکی پلک چشم نیز روی آن مشهود است. جنس ماده‌ای که چشم مذکور با آن ساخته شده هنوز به دقت روشن نشده و تشخیص آن به آزمایش‌های بعدی موکول شده است، اما به نظر می‌رسد که این چشم از قیر طبیعی که با نوعی چربی جانوری مخلوط شده، ساخته شده است. روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل کره چشم توسط مفتول‌های طلایی به قطر کمتر از نیم میلیمتر طراحی شده است، مردمک چشم در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می‌دهند پیرامون مردمک دیده می‌شود. از دو سوراخ جانبی واقع در دو سوی این چشم مصنوعی برای نگهداری و اتصال آن به حدقه چشم استفاده می‌شده است. بررسی‌ها نشان داده که سن این زن به احتمال زیاد بین ۲۸ تا ۳۳ سال بوده است.


دهانه غلامان
دهانه غلامان در واقع بقایای شهری عظیم از روزگار هخامنشیان است. این شهر در حدود ۲ کیلومتری روستای قلعه نو و حدود ۴۴ کیلومتری شهر زابل قرار گرفته و از جهات گوناگون دارای اهمیت است. از یک سو تنها شهر خشت و گلی روزگار هخامنشیان است که بر خلاف سایر شهرهای این دوره نشانگر زندگی پادشاهان و کاخ‌های مربوط به آنها است، از سوی دیگر بدون برنامه‌ریزی رشد نکرده، بلکه احداث شهر با نقشه و برنامه‌ریزی مدون صورت گرفته است. این مکان در ۲ کیلومتری روستای قلعه نو از توابع شهرستان زهک واقع شده است.
 آئین مردم دهانه غلامان یکی از آئین‌های مشترک ایرانی-هندی منطقه بوده است که به خاطر تسامح مذهبی هخامنشیان توانسته به موجودیت خود در سیستان ادامه دهد. این شهر احتمالاً همان زرنکای یاد شده در کتیبه‌های هخامنشی و زرین مورخان یونانی است که از نظر محل با زرنج دوران اسلامی تفاوت دارد. شهر دهانه غلامان با همان سرعتی که به وجود آمده، از بین رفته است. عدم وجود هر گونه شی و خالی بودن محوطه‌های حفاری شده از بقایای سکونت، نشان‌دهنده تخلیه شهر با نظم و ترتیب بوده است و در نتیجه نمی‌توان عاملی خارجی چون جنگ و یا آتش‌سوزی را در تخلیه و ترک آن دخیل دانست.


زاهدان کهنه
بقایای شهر زاهدان کهنه در ۲۷ کیلومتری شرق زابل، ۷ کیلومتری شمال شهرستان زهک، در بخش مرکزی زهک و حدود ۹ کیلومتری شمال تپه شهرستان، بر روی بلندی واقع شده است. جی.پی.تیت انگلیسی بر این باور است که این خرابه‌ها مربوط به شهر زرنج (زرنک یا زرنگ) است که ۴۲۰ سال پیش توسط تیمور لنگ و با توجه به ویرانی بندهای سیستان به این صورت در آمده است.
هنری ساوج لندور، جهانگرد باستان شناس و جغرافی‌دان انگلیسی که در سال ۱۹۰۱ به سیستان و بلوچستان سفر کرده است، شهر زاهدان کهنه را به لندن شرق تشبیه کرده است. در محل زاهدان کهنه و اطراف آن، مجموعه‌ای ازبناهای دوران اسلامی وجود دارد که یکی از این مجموعه‌ها در فاصله ۲۵۰ متری شمال شرقی ارگ زاهدان کهنه قرار دارد. از شهر زاهدان کهنه امروزه فقط برج و باروی آن و قلعه تیمور باقی مانده است. این شهر دارای سه قطعه آبادی بوده که شامل ارگ کهندز، شارستان و ربض است و گرداگرد هرکدام را حصاری به همراه برج‌های تدافعی، به شکل مستطیل، در بر گرفته است.


کوه خواجه
کوه خواجه یا (کوه رستم) تنها اثر طبیعی در دشت سیستان است که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار دارد. اوشیدا در زبان پارسی میانه به معنی ابدی است. این کوه ذوزنقه‌ای شکل که نزد سه دین اسلام، مسیحیت و زرتشت مقدس است، از سنگ‌های بازالت سیاه رنگ تشکیل شده و با ارتفاع ۶۰۹ متر از سطح دریا، مانند جزیره‌ای در میان دریاچه هامون قرار دارد.
در اطراف این کوه تعداد زیادی آثارباستانی از دوران ساسانیان، اشکانیان و بقایای اماکن اسلامی و معبد بودایی باقی ‌مانده است که شامل قلعه سرسنگ، آرامگاه خواجه غلطان، ساختمان پیر گندم بریان، خانه شیطان، بناهای منفرد آرامگاهی و قبور اسلامی است. آثار تاریخی پیش از اسلام محوطه‌ی تاریخی کوه خواجه شامل مجموعه‌ی کاخ‌ها، قلعه کهک کهزاد و قلعه چهل دختر است. ارنست هرتسفلد در سالهای ۱۹۲۵ و ۱۹۲۹ میلادی با بررسی این مجموعه عنوان تخت جمشید خشتی را برای مجموعه ی کاخ‌های آن برگزید.


تپه طالبخان 
تپه طالبخان با ارتفاع ۸ متر و گستره نیم هکتار، در ۷۰ کیلومتری زابل در حاشیه جاده زابل-زاهدان واقع شده است. تاکنون در ۲ فصل کاوش در این تپه تاریخی، به عنوان یکی از تپه‌های اقماری شهر سوخته، آثار مختلف معماری، سفال، فلاخن و پیکرک مربوط به دوره‌های تاریخی شهر سوخته کشف شده است. در تپه‏‌ی طالب خان، آثار معماری، تنور‎ها و اجاق‎هایی که در داخل اتاق‎ها قرار داشته نیز کشف شده است.
کودک ۴۵۰۰ ساله‌ای که بقایای اسکلت او اکنون در تپه طالب خان کشف شده است، در اثر بیماری وخیم کم خونی جان خود را از دست داده است. باستان شناسان اعتقاد دارند که این موضوع می‌تواند سرآغاز فصل جدیدی از شناسایی مرگ کودکان در تاریخ ایران باستان باشد. در سومین فصل کاوش، کشف یک نمونه اسکلت دختر بچه در زیر دیوار در حالی که پارچه‌ای به دور بدن او پیچیده بودند، شگفتی باستان‎شناسان را برانگیخت. اسکلت دیگر آن قدر کوچک است که هیات باستان‎شناسی احتمال می‎دهد متعلق به یک جنین ‎باشد. شواهد مربوطه نشان می‌دهد که سکونت در این تپه مربوط به دوره‌های پس از متروک شدن شهر سوخته است. تپه طالبخان که در ۱۵ کیلومتری شهر سوخته قرار دارد.


تپه‌های ژاله‌ای
به فاصله پنج و نیم کیلومتری جنوب شرق زابل، در سه راه جاده زابل به زهک، می‌توانید این تپه‌ها را بیابید.
تپه‌های ژاله‌ای شامل تپه‌های مشخص با ارتفاع بیش از ۲ متر از سطح زمین‌های اطراف است. تپه‌های شماره‌ی ۱ و ۲ و ۳ در شمال محوطه ژاله‌ای قرار دارد. بر روی تپه‌ شماره‌ی ۱ سفال‌های با لعاب سبز و سفید و نیز یک قطعه سفال کتیبه‌دار مشاهده شده است که به خط کوفی تزیین شده است. شیوه تزیین آن، شیوه زیر رنگ یا زیر لعاب است. تپه‌ی ژاله‌ای ۲ هم در قسمت شرق تپه‌ی ۱ واقع شده است و روی آن آثار و بقایای معماری دیده می‌شود که ساخته شده از خشت و احتمالا مربوط به دوره های جدیدتر است. روی این تپه نیز آجرهای مستطیل شکل به ضخامت حدود ۵ الی ۶ سانتیمتر قرار دارد و وسعت آن در حدود ۱۵ در ۲۰ متر است. این تپه در فاصله ۳۵۰ متری تپه شماره‌ی ۱ قرار دارد.
تپه‌های بی‌بی دوست
این تپه‌ها در ده کیلومتری شمال شرق زابل و در مسیر جاده زابل به شهر هیرمند قرار دارد. در این مکان مجموعه‌ای از آثار دوران اسلامی وجود دارد که دامنه و گستره این آن تا زیارتگاه بی‌بی دوست ادامه پیدا می کند. این آثار و باقی‌مانده‌های خرابه‌های موجود بدون شک متعلق به دوران اسلامی منطقه است و به شدت آسیب دیده و فرسوده شده است. برخی از آثار معماری به روشنی نشان دهنده وجود برج‌های دفاعی گوناگون است. وجود این برج‌های دفاعی می‌تواند به این معنا باشد که احتمالا در دوران اسلامی، از دوره صفاریان به بعد، منطقه مرتب مورد تعدی و تهاجم بوده است و اهالی برای دفاع از خود مجبور به ساخت برج و حصار بوده‌اند. گفته می‌شود که در این منطقه سرعت وزش باد بیشتر از هر جای دیگر ایران است و همین سرعت وزش باد باعث تخریب شدید آثار موجود در اینجا شده است. سفال‌های بی‌بی دوست از نوع سفال لعاب‌دار دوران اسلامی است.


گورستان اسپیدژ
قبرستان اسپیدژ مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان است و در شهرستان ایرانشهر، بخش بزمان، روستای اسپیدژ واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۷۴۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.


آسیاب بادی مچی
این اثر در فاصله ۶۲ کیلومتری جنوب غربی زابل به فاصله ۵ کیلومتری شمال پایگاه باستان‌شناسی شهر سوخته واقع شده است. این بنا در ۲ طبقه ساخته شده است و در طبقه همکف ۳ اتاق وجود دارد. یکی از آنها آسیاخانه است که شامل مخزن آب و محلی برای چرخیدن سنگ آسیاب است و دو اتاق دیگر انبار یا اطاق‌های خدماتی است، اما در طبقه فوقانی فقط چرخ بادی تعبیه شده است. مصالح بنا نیز بطور کامل از خشت و کاهگل است. دیوارهای قطور نیز خود دلیلی برقدمت زیاد بنا است.
دیوارهای این بنا طوری ساخته شده است که به هنگام وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان، باد به صورت برج به میان آنها فرو می‌رود و ۳ بال از ۸ بال کثیر الاضلاع شکل آسیاب را به حرکت در می‌آورد، ولی بقیه بال‌ها که در جهت وزش باد نیست، مانع حرکت دایره‌وار نمی‌شود. بال‌ها به شکل عمودی کار گذاشته شده است و سنگ روئین آسیا را روی سنگ زیرین به حرکت در می‌آورد. به علت شکل قیف مانند دهانه‌ی ورودی، باد به داخل هدایت شده و با سرعت و شدت به پره‌ها برخورد می‌کند.


قلعه سام
قلعه سام در ۴ کیلومتری سکوهه قرار دارد. شکل قلعه مستطیلی است. این مکان دارای دیوارهای پهن و بزرگ خشتی و گلی و همچنین دروازه و برج‌های متعدد است.
کلنل تیت انگلیسی و والترسرویس آمریکایی از این قلعه بازدید کرده‌اند. به گفته کلنل تیت در سده‌ی نوزدهم، نهری از نزدیک این قلعه جاری و به طرف دهکده ورمال ادامه داشته است. بر اثر کاوش باستان شناسان، در طبقه زیرین این بنا نوشته‌ای یونانی متعلق به دوران پارت‌ها کشف شده است. طبقه بالایی این بنا متعلق به دوران ساسانی است.


قلعه ایرندگان
این بنا در روستای ایرندگان و در ۶۵ کیلومتری شهر خاش واقع شده است. روستا‌ی ایرندگان و روستاهای پیرامون آن در امتداد رودخانه شکل گرفته است و طول آنها به ۵ کیلومتر می‌رسد. زمان ساخت این قلعه به دوره قاجاریه باز می‌گردد. تنها بر بدنه دیوارهای قلعه و دور درها، آثاری از تزیین از نوع نقش‌های گره چینی وجود دارد. 


قلعه سب
قلعه سب سالم‌ترین قلعه‌ای است که از دوران اسلامی سیستان و بلوچستان، به جا مانده است. این قلعه در شهرستان سراوان، بخش سِب و سوران و روستای سِب قرار دارد. این قلعه که آیینه تمام نمای حاکمان صفویه و بعد از آنها است، از جمله ۲۷ بنای تاریخی استان است که هنوز پابرجا است. قلعه سب در اوایل قرن دوازدهم هجری مرکز حکمرانی حاکم محلی به نام «ملک دینارخان» بزرگ و فرزندان او بود که در مناطق اطراف «سیب و سوران» حکمرانی می‌کردند. آخرین حکمران «قلعه سب» غلام رسول خان بود که ۲ اتاق طبقه دوم قلعه را به ساختمان اضافه کرد. نام قلعه «سب» از نام روستای «سیب» (به معنای جایگاهی که در آن آب روان است) گرفته شده‌ است. این واژه به طایفه‌های کهن در سراوان هم اطلاق می‌شود.
قلعه سب روی صفحه‌ای سنگی و صخره طبیعی کم ارتفاع با خشت و گل در قرن دوازدهم هجری قمری ساخته شد و در پایان قرن سیزدهم آخرین تغییرات اساسی در آن صورت گرفت. ساختمان قلعه مجموعه‌ای از حصار و بنای اصلی است که با ۲۳ متر ارتفاع در روستای «سیب» ۲۵ کیلومتری جنوب غرب سراوان قرار دارد. قلعه سب را سیاسی‌ترین بخش از تاریخ شهرستان سراوان می‌دانند چون بر اساس متون تاریخی، اولین منطقه در شرق بلوچستان بوده که نیروهای ناصرالدین شاه در سال ۱۲۵۷ به آنجا رفتند تا تحرکات منطقه را زیر نظر بگیرند.
بنای اصلی قلعه در قاعده، به صورت مستطیل ۳۶ متر در ۲۵ متر، در ۲ طبقه ساخته شده‌ است. به گونه‌ای که هرچه بر ارتفاع آن افزوده می‌شود، از حجم آن کم می‌شود و در ظاهر به شکل «مصطبه هرم» در می‌آید که موجب ایستایی بیشتر بنا و جلوگیری از رانش دیوارهای قطور و مرتفع آن می‌شود. معماران چیره‌دست محلی با بهره‌گیری از تجربه خود، برای احداث قلعه سب تخم گیاهی به نام «توتری» را با گل مخلوط می‌کردند و ملاطی چسبناک می‌ساختند که وقتی خشک شد، شدیدترین رگبارها و باران‌های فصلی بلوچستان نیز توانایی شستن آن را ندارد و به همین دلیل قلعه پایدار مانده است.
حصار قلعه سیب با ۳ متر ارتفاع، ۴۸ متر در ۷۴ متر به شکل مستطیل، دورتادور قلعه را فراگرفته‌ است و به وسیله غلام‌گردهای (محلی ویژه نگهبانان و تیراندازی) داخل دیوار و ۴ برج چهارگوش در ۴ راس حصار از قلعه محافظت می‌کند. سازندگان قلعه همچنین با بهره‌گیری از تنه خرما و شاخ و برگ آن و گاهی حصیرهایی از داز (نخل کوتاه وحشی)، سقف‌ها را می‌پوشاندند و روی آنها را با کاهگل پوشش می‌دادند. محل ورود به قلعه تنها از طریق پلکان جنوب شرق امکان‌پذیر است و وارد شونده‌ها پس از عبور از در اصلی قلعه به وسیله معبری، به درگاهی در سمت میانی دیواره غربی و از آنجا به وسیله یک راهرو تونل به طول ۱۶.۵ متر با شیب نسبتا تند به حیاط مرکزی می‌رسیدند. همچنین برای دسترسی ساکنان قلعه به آب شیرین، چاهی در دل صخره و حیاط مرکزی حفر شده‌ است. سیب بنای تاریخی قلعه سب مهرماه ۱۳۷۵ به پیشنهاد این اداره به شماره ۱۷۱۵ در لیست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
قلعه سب در مجموع ۱۰ اتاق کوچک و بزرگ دارد که در اطراف حیاط مرکزی جای گرفته است و برای دسترسی به فضاهای حاکم‌نشین و تابستانی، راه پله‌ای مخفی، کم عرض و با شیب زیاد وجود دارد. قلعه سب بعد از زمان صفویه به ویژه در عصر افشاریه محل سکونت حاکمین بوده است.

 
قلعه بمپور
قلعه بمپور یکی از قلعه‌های نظامی مهم آسیا است که در ۲۴ کیلومتری غرب ایرانشهر، در بخش بمپور و در یک کیلومتری شمال شهر بمپور قرار دارد و روی یک تپه مصنوعی بلند به ارتفاع ۸۰ مترقرار گرفته است. بهترین زمان بازدید از آن نیز، فصل پاییز و زمستان است.
این قلعه که معروفترین قلعه بلوچستان و زمانی بسیار طولانی مرکز حکومت کرمان و بلوچستان بوده ‌است، بنا بر تحقیق باستان‌شناسان، قدمتبش به دوره‌های ساسانی و اشکانی برمی‌گردد. این قلعه در زمان سلاجقه مورد استفاده بوده هرچند مردم بلوچستان بر این باورند که این قلعه توسط نادرشاه افشار ساخته شده‌ است. با وجود اینکه نادر اجازه ساخت قلعه‌ایی در منطقه بمپور را به نصیرخان براهویی داد، اما بنای قلعه بمپور بسیار کهن‌تر از آن است و در سال ۱۹۶۰میلادی خانم بئاتریس، دیرینه‌شناس انگلیسی بخشی از سراشیبی تپه زیر قلعه بمپور را مورد کاوش قرار داده و آثاری از دوران آغازین تاریخ به دست آورد.
این قلعه به صورت دو تکه ساخته شده و این دو بخش به لحاظ ارتفاع با هم یکسان نیستند. صحن، پایین در ورودی دیواره شرقی قلعه قرار گرفته و چند برج نیز آن را احاطه کرده‌اند. مصالح بکار رفته در آن نیز خشت و گل هستند.

قلعه چهل دختران
قلعه چهل دختران در شمال شهرستان ایرانشهر و در منطقه چاه جمال واقع شده ‌است. سرچشمهٔ بیشتر قنات‌های شهر نیز در همین منطقه است.

قلعه سرباز
قلعه سرباز مربوط به دوره قاجار است و در سرباز، جنب ناحیه انتظامی شهر سرباز واقع شده است. این اثر در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۸۳ با شمارهٔ ثبت ۱۱۲۱۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه مچی
قلعه مچی در ۶۰ کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل، حد فاصل شهر سوخته و تاسوکی و در سمت راست جاده زابل به زاهدان قرار گرفته است.
آغاز حیات این منطقه از اواخر دوره ساسانی است و در زمان صفویه به اوج خود می‌رسد. این بنا دارای پلان دو ایوانی بوده و فرم کلی بنا تقریباً به صورت مربع است. در ساخت بنا تماماً از خشت و گل استفاده شده و به دو قسمت تقسیم می‌شود:
1-  بنای اصلی قلعه یا کاخ
2-  معماری الحاقی خارجی بنا
با توجه به اینکه تنها مصالح معماری بکار رفته در بنا خشت و گل است، تزئینات ساده‌ای نیز با استفاده از این مصالح ایجاد شده که می توان به تزئینات خشتی چلیپا، شکل نمای خارجی و نیم ستون‌های گلی در نمای خارجی ایوان‌های شمالی و جنوبی قلعه اشاره نمود. 

قلعه رامرود
قلعه رامرود اين قلعه در ۹۵ كيلومتري جنوب غربی شهرستان زابل و در محدوده تاسوكی قرار دارد. محمد اعظم سيستانی در كتاب سيستان بعد از اسلام، در مورد این قلعه آورده است که قلعه فرخ، قلعه ترقون و خرابه‌های كندرك در امتداد قلعه رامرود هستند و آثار تاريخی آنها متعلق به بعد از دوره تيمور است. وجود سفال‌های دوره ايلخانی و دوره تيموری و همچنين كشف چينی های آبی، سفيد و ظروف‌زرين فام دوره صفوی در اين منطقه نشان از آبادانی آنها در آن زمان دارد.
اين قلعه به صورت چندضلعی نامنظم بوده و مجموعه اصلی قلعه از دو قسمت تشكيل شده كه دور تا دور هر يك را برج و بارویی در بر گرفته است. قسمت مركزی و شمال غربی قلعه شامل يك محوطه بزرگ است و رواق‌هايی با قوس هلالی مجاور حصار قلعه وجود دارد. در قسمت جنوب غربی، آثار سه واحد كوزه‌پزی به صورت پراكنده ديده می‌شوند. در بخش شرقی قلعه، دو ساختمان منفرد وجود دارند كه از لحاظ معماری مهم هستند. يكی از گنبدهای این ساختمان ها از خارج با نقشه هشت ضلعی و از داخل چليپايی است.

قلعه ترقون
قلعه ترقون يكی از هفت قلعه‌ی دلتای جنوبی هيرمند است كه در روزگاران كهن بنا گرديده است. مردم محل آن را زادگاه رستم مي‌پندارند. قلعه ترقون ظاهرا در سال ۸۷۵ ه. ق به دستور تيمور لنگ منهدم شد. این قلعه قبل از این تاریخ هميشه آباد بوده و از قلعه‌های مهم سيستان به شمار می‌رفته است. وسط جزيره ترقون و شيب شمالی آن شاخه ای از رود بيابان جريان داشت كه آثار آن موجود است.
قلعه سكوهه يا سه‌كوهه یا سکوه
این قلعه بر فراز بلندی روستای سه‌کوهه ساخته شده است. بنای اصلی آن از سه قسمت به هم پيوسته ارگ جنوبی، ارگ شمالی و ارگ ميدانی تشكيل شده است. 
ارگ جنوبی: شامل يك حياط مركزی با مجموعه‌ای از اتاق‌ها در اطراف و يك ايوان بلند و باريك در ضلع شمالی است و متعلق به حاكم آن زمان بوده است.
ارگ شمالی: اين قسمت معروف به فلك سر (ملك سار) است و از وسعت كمتری نسبت به ارگ جنوبی برخوردار است. اين قسمت استراحتگاه حاكم و همراهان او بوده است. نمای بيرونی چندضلعی و تمام سطح گنبد و طاق‌های آن پوشيده است. 
ارگ ميدانی (ميدان مركزی): قلعه نسبتا بزرگی است كه حد فاصل ارگ جنوبی و ارگ شمالی است و در داخل آن اتاق‌هايی وجود دارند كه جايگاه خادمان و محافظان حاكم بوده‌اند.
مصالح مورد استفاده در این قلعه عبارتند از: كاهگل، خشت خام و ملاط‌های گچ و خاك. این قلعه مركز برافراشتن پرچم ايران در مبارزات با استعمار انگليس در منطقه بوده و آخرين حاكم سيستان در دوران قاجاريه در آن زندگی می‌کرده است.

مسجد شاه علی
اين مسجد در سال ۸۴۷ هجری به امر ملك شمس‌الدين علی ساخته شده است. از آنچه كه به رضا و رغبت به زيارتگاه اهدا شده دو لوح حكاكی شده است كه به اواسط قرن نهم هجری تعلق دارند و حكاكی جالبی روی آنها صورت گرفته است. طبق ترجمه آقای ا.ج.ايلس، از كارشناسان معروف موزه بريتانيا، يكي از آن دو لوح نشان می‌دهد که بنا توسط فردی از خاندان ملوك سيستان به نام شاه علی احداث شده است. لوح ديگر نیز يادبود وفات امير غياث‌الدين محمد كيانی، سركرده شاخه كوچكی از خاندان ملوك سيستان است.
روستای کشیک
کشیک، روستایی از توابع بخش مرکزی شهرستان نیک‌شهر در استان سیستان و بلوچستان است. بر خلاف نام فعلی آن، نام این روستا کشیگ می‌باشد که از کلمه کشگ به معنای کناره (رود) می‌آید. این روستا در دهستان مهبان قرار داشته و براساس سرشماری سال ۱۳۸۵جمعیت آن ۹۳۵ نفر (۱۹۹ خانوار) بوده‌ است. تعدادی از اماکن دیدنی آن عبارتند از: قنات کشیک، بانگندر و سد خیرآباد.
در پایین دست آن سد خیرآباد قرار دارد، ازطرف شمال به مناطق کوهستانی (قله‌های معروف به بئومه) و روستای داروکان و از طرف غرب نیز به روستایی هیتک و ساربوک و مجموع روستاهای دهستان ماهبان (نکهج) دسترسی پیدا می‌کند.
جاذبه‌ی مهم این روستا گورستان آن است. این گورستان ۴۷۰۰ ساله متعلق به عصر مفرغ شامل گورهای پیش از تاریخ است و در سال ۱۳۹۱ با حفاری بیل مکانیکی در راستای حفر کانال انتقال آب با لوله، کشف شد. این محوطه تاریخی و باستانی از جمله بزرگترین گورستان‌های عصر مفرغ سیستان و بلوچستان محسوب می‌شود که وسعت آن به ۳۵ هکتار می‌رسد. اشیاء و سفالهایی که در حین حفاری کشف شده به اداره میراث فرهنگی منتقل شد و پس از گذشت سه سال هنوز هم هیچ اقدامی در زمینه کاوش و یا مرمت گورها و غیره صورت نگرفته است. گورستان تاریخی کشیک از استقرارگاه‌های مهم هزاره سوم قبل از میلاد در امتداد رودخانه کشیک است و تدفین در این گورستان در قبوری با معماری و دیوارهای سنگچین و سقف مسطح سنگی، در عمق یک و نیم متری از سطح زمین انجام می‌شده است.

روستای تمین
روستای تمین در جنوب غربی شهر میرجاوه، منطقه‌ای زیبا و سرسبز  است که در قسمت شمالی قله تفتان قرار دارد. میوه‌های مختلفی در این روستا عمل می‌آیند که عبارتند از: انجیر، عناب، سیب، انگور و توت. این روستا به سه قسمت تقسیم می‌شود که شامل تمین بالا، تمین مرکزی و تمین پایین است.

روستای سکوهه
سکوهه ، روستایی از توابع بخش شیب‌آب شهرستان زابل در استان سیستان و بلوچستان است. این روستا در دهستان لوتک قرار دارد و براساس سرشماری سال ۱۳۸۵ جمعیت آن (۹۸ خانوار) ۳۸۱ نفر بوده است.  ارگ بسیار زیبایی در این روستا خودنمایی می‌کند که مربوط به محمدرضا خان پردلی، یکی از خان‌های بزرگ منطقه سیستان در روزگاران خود است. خان پردلی داماد ناصرالدین شاه قاجار بود. این روستا در این روزها با کوچ فرزندان اهالی به علت خشکسالی به شهرها کم جمعیت شده و اگر همچنان این روند ادامه یابد، خالی از سکنه خواهد شد. از محصولات کشاورزی این روستا می‌توان به انگور یاقوتی سیستانی و تولید تنباکو اشاره کرد.

کوه تفتان
تَفتان نام تنها آتشفشان فعال در سراسر ایران است. این کوه با ارتفاع ۴۰۴۲ متر از سطح دریا بلندترین کوه بلوچستان است و دارای قلل متعددی می‌باشد. قله آتشفشانی این کوه چهل تن نام دارد که در فاصله ۳۸۰ کیلومتری خط مستقیم شمال دریای عمان واقع شده است و فاصله مستقیم آن تا زاهدان ۱۰۰ کیلومتر می‌باشد. ارتفاع این قله ۴۰۳۶ متر از سطح دریا است و از سه دهانه آتشفشانی آن همواره بخار گوگرد خارج می‌شود. در ورودی حفره‌های آتشفشانی تخته‌های گوگردی خالص به وفور دیده می‌شوند. این قله دارای دو شاخک می‌باشد. یکی در شمال که مرتفع‌تر است و زیارت نام دارد و دیگری شاخک جنوبی آن که کوتاه‌تر است و ماده کوه نامیده می‌شود. از سمت شمال شرقی به این قله صبح کوه و از طرف غرب به آن نر کوه می‌گویند. نزدیکترین شهر به تفتان خاش است. راه‌های دسترسی به این کوه بدین قرارند؛ در مسیر جاده خاش به زاهدان، پس از حدود ۲۰ کیلومتر، تابلوی بزرگی مسیر دسترسی به قله تفتان را به شما نشان می‌دهد. اگر از زاهدان به سمت خاش حرکت کنید، بعد از حدود ۱۳۰ کیلومتر به خروجی روستاهای تمندان و کوشه می‌رسید. از سر جاده تا دو راهی که سمت راست آن با تابلویی شما را به طرف اردوگاه راهنمایی می‌کند حدود ۲۰ کیلومتر و از دو راهی تا اردوگاه ۸ کیلومتر راه پیش رو خواهید داشت.
تفتان در زبان پارسی به معنای مکان گرما است. این آتشفشان فعال است و گازهای گوگرد در دهانه آن منتشر می‌شوند. کوهنوردان عموماً از یال غربی آن که در آن پناهگاه مجهزی ساخته شده‌ است، صعود می‌کنند.

کوه‌های مینیاتوری
در حدود ۴۰ تا ۵۰ کیلومتر پس از چابهار به سمت بندر گواتر، کوههایی در سمت چپ جاده نمایان می‌شوند که به کوه‌های مینیاتوری یا مریخی معروف هستند. این کوه‌ها از دیدنی‌های حیرت‌انگیز چابهار هستند که به موازات ساحل، از منطقه کچو تا نزدیکی خلیج گواتر کشیده شده‌اند و از پدیده‌های  مورفولوژیک این ناحیه محسوب می‌شوند. کوه‌های مريخی، مناظری از کوه‌های کره ماه را برای انسان تداعی می‌کنند و جنس رسوبی آنها و همچنين فرسايش خاص کوه‌ها موجب ايجاد شيارها و تراش‌های زيبایی شده که گويی نقاشی ماهر آنها را به تصوير کشيده است. اين کوه‌ها چاک چاک و فاقد پوشش گياهی هستند. به خاطر همين غير عادی بودنشان، در سال‌های اخير و در ميان گردشگران، به «کوه‌های مريخی» شهرت يافته‌اند و جزء نمونه‌های بدبوم (بدلند) به شمار می‌روند.

رشته کوه بیرک
رشته کوه بیرک از شرق دشت پی گل شروع (غرب رشته کوه، واقع در ایرندگان) و تا جنوب غربی شهرستان مهرستان ادامه دارد. طول تقریبی آن حدود ۱۲۰ کیلومتر و عرض آن بطور متوسط ۱۰ کیلومتر است. بلندترین ارتفاع این کوه در منطقه سپتوک ایرندگان قرار دارد. البته بیشتر خوانندگان، نویسندگان و مسئولین محترم این رشته کوه را بنام زابلی می‌شناسند، در صورتی که دو سوم آن در ایرندگان می‌باشد و مالکیت اصلی و حقیقی آن متعلق به ایرندگان است. تنها دلیل خطاب نام زابلی به آن وجود دکل مخابراتی صدا و سیماست که در شرقی‌ترین ظلع این رشته کوه، یعنی در زابلی واقع شده‌ است و جاده دسترسی به آن نیز از همین منطقه است.
منطقه حفاظت شده‌ی کوه بیرک با گستره بیش از ۷۰ هزار هکتار واقع در ایرندگان و مهرستان است. کوه بیرک ایرندگان مهمترین زیستگاه پلنگ در بلوچستان ایران است. این گونه یکی از بزرگترین نژادهای پلنگ در دنیا است. وزن یک پلنگ از این گونه بالغ به ۹۰ کیلوگرم و طول بدنش به ۱۸۰ سانتیمتر می‌رسد و رنگ‌های سفید، زرد، قرمز یا زرد خاکستری در خال‌های این حیوان وجود دارند. این نوع پلنگ ایرانی زندگی در نقاط جنگلی و کوهستانی، ارتفاعات بالای سه هزار و پانصد متر، نواحی صخره‌ای و نزدیک رودخانه را ترجیح می‌دهد. خوراک اصلی این جانور گوسفند، بز وحشی و گاهی خوک وحشی است. در صورت کمیاب بودن شکار نیز، از پرندگان، چرندگان و حیوانات کوچک دیگر تغذیه می‌کند.
روستاهای دامنه کوه بیرگ در ناحیه ایرندگان بسیار زیبا و دیدنی هستند. بیشترین داروهای گیاهی بلوچستان از کوهپایه‌ها و اطراف این منطقه برداشت می‌شوند. طبق گزارش‌های محلی نیز حیوانات وحشی زیادی مثل گراز، خرس (مم)، خرگوش، بز کوهی و پرندگان متعدد در این حوزه وجود دارند.
با توجه به آب و هوای مطبوع و انواع گیاهان و درختچه‌های خوشبو، عسل این مکان نیز شهرت دارد و همچنین بهترین دام‌های محلی را دارا است و گوشت دامی آن شبیه بز کوهی نرم و لطیف است. این منطقه دارای چشمه‌های آب معدنی فراوانی است که برای طب سنتی از آنها استفاده می‌شود.

غار گواتامک
غار گواتامک یکی از غارهای بزرگ و ناشناخته در ارتفاعات رشته کوه بیرک  است و در جنوب شهرستان خاش قرار دارد. قطر دهانه ورودی این غار حدود یک متر است. پس از ورود به داخل غار، وارد دالانی به عرض ۵/۱ و ارتفاع ۳ متر می‌شویم که هر چه جلوتر برویم عرض و ارتفاع آن بیشتر می‌شود تا جایی که در اواسط مسیر ارتفاع آن به حدود ۱۰ تا ۱۲ متر و عرض آن به ۳۰ تا ۳۵ متر می‌رسد. انتهای این غار حدود ۱۰۰ متری به غاری کم عرض ولی طولانی در دل کوهستان ختم می‌شود. اما از انتهای غار کسی خبر ندارد. جدا از رودخانه زیبای ایرندگان و کوهستان باشکوه بیرک غار بسیار جالبی است که ارزش دیدن را دارد.

غار صداکی
غار صداکی یکی از جاذبه‌های بکر و منحصر به فرد واقع در ارتفاع حدود هزار و پانصد متری رشته کوه بیرک است. این غار در ۵۵ کیلومتری خاش، در بخش ایرندگان و بالا دست روستای پستاک قرار دارد. از ویژگی‌های منحصر به فرد این غار، وجود سه چاهک و یک دهنه چشمه آب است که زمینه حیات را برای جانورانی از قبیل پلنگ ایرانی، خفاش دم موشی و انواع خزندگان از قبیل سوسمارها فراهم ساخته است. دهنه این غار دو متر و طول آن ۴۰۰ متر است که دارای دو تالار بزرگ با ظرفیت هر یک به تعداد هزار نفر است. این غار دارای ارتفاع ۵ تا ۲۰ متر و همچنین سه دالان به طور تقریبی هر یک بیش از ۱۰۰ متر است که به دلیل صعب‌العبور بودن، جایگاه بسیار مناسبی برای خفاشان و سایر جانداران به شمار می‌رود. همچنین در مورد سنگ نوشته و تصاویر روی سنگ‌ها و دیواره‌های این غار باید دانست که طبق بررسی‌های انجام شده، نوشته‌هایی روی آنها حک شده که باستان‌شناسان در حال تحقیق روی آنها هستند. سقف و کف این غار دارای آویزه‌های نمکی و قندیل‌های زیبایی است که توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. غار صداکی به دلیل قابلیت‌های گردشگری، دیرینه‌شناسی، باستان‌شناسی، زمین‌شناسی و همچنین زیست محیطی، از اهمیت خاصی برخوردار است و باید روی هر یک از این شاخصه‌ها مطالعات و بررسی‌های دقیق انجام گیرد.

غار لادیز
منطقه لادیز دارای آبشار و چشم‌اندازهای زیبا با پوشش گیاهی گز است. با توجه به کیفیت خوب آب این غار، از آن برای مصرف شرب و کشاورزی اهالی و ساکنان لادیز و میرجاوه استفاده می‌کنند. این غار در فاصله ۱۰۰ کیلومتری شهرستان زاهدان و ۱۰ کیلومتری میرجاوه قرار دارد.